قتل در اصطلاح فقه به عملی گفته میشود که ادامه‌ی زندگی و حیات را از انسان گرفته و به مرگ شخص منجر شود. کسی که قتل کند قاتل،و کسی که قربانی قتل باشد مقتول نامیده می شود. قتل یکی از جرایم علیه تمامیت جسمانی با بالاترین مجازات مقرر در قانون ایران می باشد زیرا اثر آن غیر قابل جبران و بسیار خشونت بار است.
انواع قتل
- قتل عمد
- قتل شبه عمد
- خطای محض
اگر کشتن فرد با نیت قبلی انجام گرفته باشد قتل عمد میباشد اما قتل شبه عمد یک درجه پایینتر از قتل عمد است و در سیستم قضایی ایران معمولاً اگر قتل با نیت آسیب رساندن ولی نه کشتن صورت گرفته باشد شبه عمد محسوب میشود. اگر از بین بردن انسانی دیگر به صورت کاملاً تصادفی و بدون قصد کشتن یا آسیب زدن باشد این مرگ در برخی کشورها در رده مرگ تصادفی (نه قتل) قرار میگیرد و در برخی دیگر از کشورها از جمله ایران قتل خطای محض (یا غیرعمد) خوانده میشود.
قتل عمد چیست؟
قتل عمد یعنی اینکه فرد عمداً با سوء نیت و نقشه قبلی قصد کشتن فرد دیگری را داشته باشد. به بیانی دیگر قتل عمد عبارت است از خارج ساختن روح انسانی که مورد حمایت قانون است بطور عمدی و بدون مجوز قانونی و شرعی
مصادیق قتل عمد
قتل عمد بر چهار نوع است:
1 – وقتی که مرتکب با انجام کاری که نوعاً کشنده باشد یا نباشد، عمداً قصد کشتن فرد معینی را داشته باشد. بطور مثال شخص الف قصد کشتن شخص ب را دارد. اگر شخص الف با انجام کاری مثل شلیک گلوله شخص ب را بکشد عمل او قتل عمد است (عمل نوعاً کشنده) و هم چنین اگر شخص الف، شخص ب را با انجام کاری مثل مشت زدن به پهلو بکشد (عمل نوعاً غیر کشنده)، باز هم عمل او قتل عمد می باشد. تشخیص اینکه کدام عمل کشنده یا غیر کشنده است با محکمه قضایی و عرف است. اما نکته مهم این است که در این حالتِ قتل عمد، فرد قصد کشتن فرد دیگری را دارد و می خواهد به هر طریقی فرد را بکشد تفاوتی ندارد که به چه صورتی این کار را انجام دهد مهم داشتن سوء نیت و قصد قبلی در قتل است.
2 – اگر شخصی قصد قتل نداشته باشد اما کاری که انجام می دهد نوعا نسبت به افراد عادی موجب قتل می شود در چنین صورتی اگر آگاه باشد که عمل او نوعا موجب قتل است قتل عمد خواهد بود. برای مثال هرگاه شخص الف شخص ب را از ساختمان دو طبقه بدون قصد قتل به پایین پرت کند با توجه به اینکه این عمل نوعا موجب قتل است حتی اگر شخص قصد قتل نداشته باشد اما آگاه و متوجه باشد که عمل او نوعا موجب جنایت می شود نیز عمل قتل عمد خواهد بود و یا مثال درگیری های خیابانی که شخص از سلاح استفاده می کند.
3 – گاهی شخص نه قصد جنایت دارد و نه قصد عملی که نوعا موجب جنایت بشود اما نسبت به شخص مقتول با توجه به شرایط خاصی که داشته نوعا موجب جنایت بوده است و البته قاتل باید به وضعیت فرد آگاه باشد. برای مثال شخصی بیمار است یا ناتوان است و یا در وضعیتی قرار دارد که عمل جانی موجب قتل نسبت به او می گردد که در صورت آگاهی شخص مرتکب نسبت به وضعیت آن فرد این عمل قتل عمدی خواهد بود.
4 – وقتی که مرتکب (قاتل) قصد انجام جنایت را دارد بدون آنکه قصد کشتن فرد معینی را داشته باشد و عمل مجرمانه وی نیز انجام شود مثل بمب گذاری در یک مکان عمومی. در اینصورت نیز قتل عمد اتفاق افتاده است.
مجازات قتل عمدی
به موجب ماده 381 قانون مجازات اسلامی مجازات قتل عمد در صورتی که اولیای دم تقاضای قصاص کنند و باتوجه به شرایطی که در قانون وجود دارد قصاص خواهد بود. در شرایطی که شخصی مرتکب قتل شود و شاکی نداشته باشد و یا اولیای دم از قصاص گذشت نمایند و یا به هر دلیلی قصاص اعمال نشود مجازات قاتل حبس خواهد بود. مدت زندان قاتل نیز در این شرایط سه تا ده سال می باشد. البته اولیای دم می توانند از قصاص در ازای دریافت دیه گذشت کنند و یا اینکه می توانند از هردوی آنها بگذرند.
قتل شبه عمد چیست
آن است که فرد قصد قتل ندارد و وسیله هم نوعا کشنده نیست ولی قصد فعلی را دارد که در اثر آن فعل قربانی کشته میشود. مانند معلمی که شاگردش را با هدف تادیب و تربیت کردن کتک بزند ولی این کار او باعث شود که کودک بمیرد.( قتل در صورتی شبه عمد محسوب می شود که وسیله مورد استفاده برای آن قتاله و کشنده نباشد مثلا زدن با خط کش نوعا موجب کشتن نمی شود اما زدن با چاقو نوعا موجب کشتن می شود . بنابراین حتی اگر مرتکب بگوید من با چاقو زدم اما قصد کشتن نداشتن ، قتل عمد محسوب می شود . )
مصادیق قتل شبه عمد
1 – زمانی که مرتکب (قاتل) قصد انجام کاری را نسبت به مقتول داشته باشد ولی قصد به قتل رساندن و کشتن مقتول را نداشته باشد و رفتار او نیز به لحاظ عرفی نوعاً کشنده نباشد مانند آنکه شخص الف به قصد شوخی شخص ب را هُل می دهد ولی شخص ب به زمین می افتد و فوت می کند.
2 – هرگاه شخصی قصد کشتن حیوان یا قصد تیراندازی به یک شیء و یا قصد کشتن فردی که به موجب ماده 302 قانون مجازات اسلامی خونش هدر رفته است را داشته باشد اما اشتباها به انسان عادی بزند مرتکب جرم قتل شبه عمد شده است.
3 – زمانی که قاتل، مرتکبِ تقصیر می شود یعنی عمل و رفتار او ناشی از بی احتیاطی، بی مبالاتی یا عدم مهارت بوده است. مانند تصادفات رانندگی که مثال بارز این قسمت است قتل شبه عمد خواهد بود.
مجازات قتل شبه عمد
به دلیل اینکه این نوع قتل عمدی نیست، پس مستوجب قصاص نیست و مجازات در نظر گرفته شده برای آن پرداخت دیه توسط خود مرتکب است.
البته در مورد اینکه آیا برای مرتکب مجازات حبس هم در نظر گرفته می شود یا خیر اختلاف عقیده وجود دارد، اما در مورد قتل غیر عمد ناشی از تصادفات رانندگی می توان گفت، مرتکب علاوه بر پرداخت دیه، مجازات حبس نیز دارد. در سایر مصادیق حکم به پرداخت دیه توسط مرتکب، قطعی و حتمی است.
قتل خطای محض چیست
قتل خطاء محض همانطور که از نام آن برمی آید ناشی از یک خطای کامل است . در واقع در قتل خطاء محض مرتکب نه در عمل و نه در نتیجه قصد کشتن دیگری را ندارد . مانند کسی که در حالت بیهوشی مرتکب جرمی می شود.
مصادیق قتل خطای محض
1 – اگر شخصی در حالت خواب یا بیهوشی و مانند آن مرتکب قتل دیگری گردد عمل او قتل خطای محض خواهد بود.
2 – اگر قتل توسط کودک یا دیوانه واقع گردد عمل شخص قتل در اثر خطای محض است.
3 – جنایتی که در آن مرتکب نه قصد جنایت بر مجنیٌ علیه را داشته باشد و نه قصد ایراد فعل واقع شده بر او را، مانند آنکه تیری به قصد شکار رها کند و به فردی برخورد نماید.
مجازات قتل خطای محض
قتل خطای محض نیز همانند قتل شبه عمد، مستوجب پرداخت دیه است با این تفاوت که در قتل شبه عمد مسئول پرداخت دیه خود مرتکب است اما در خطای محض، عاقله مرتکب، ملزم به پرداخت دیه است.
عاقله کیست؟
“عاقله عبارت است از بستگان ذکور نسبی (مرد) قاتل، به ترتیب طبقات ارث مانند پدر، پدربزرگ، پسر و …”
فرق جرم قتل شبه عمد با خطای محض
۱- در قتل خطای محض، خطا و اشتباه در فعل و رفتار و نتیجه ای که حاصل می شود صورت میگیرد یعنی شخص قصد رفتار کشنده و نتیجه مجرمانه (قتل) را ندارد.
اما در قتل شبه عمد، خطا در نتیجه رخ می دهد. به این معنی که شخص مرتکب قصد رفتار دارند ولی نسبت به مضوع جاهل است.
۲- در قتل شبه عمد، دیه توسط شخص (مرتکب) پرداخت می شود ولی در خطای محض دیه برعهده عاقله ی مرتکب می باشد.
مجازات قتل خطای محض: صرف پرداخت دیه توسط عاقله مرتکب به اولیاء دم می باشد که منظور از عاقله مرتکب خویشان مبنی که به ترتیب طبقاتی ارثی (پدر، پدر بزرگ، فرزند مشترک و برادر و عمو و دایی) می باشند.
ولی دم
ماده ۳۵۱ قانون مجازات اسلامی در تعریف ولی دم بیان می کند که « ولی دم، همان ورثه مقتول است به جز زوج یا زوجه او که حق قصاص ندارد.» ولی دم صاحب حق قصاص نیز نامیده می شود. در هنگامی که قتل عمدی رخ می دهد و بحث قصاص به پیش کشیده می شود، اولیای دم باید نسبت به حق قصاص تصمیم گیری نمایند که این تصمیم می تواند گذشت از قصاص یا اجرای آن باشد. همانطور که در ماده فوق اشاره شده است اولیای دم ورثه مقتول هستند. یعنی هر کسی که در هنگام مرگ مقتول از او ارث می برد، جزو اولیای دم می باشد.
قتل در دفاع مشروع
قتل در حالت دفاع مشروع، شرایطی است که فرد در مقام دفاع از جان، مال، ناموس و … اقدام به عملی می کند که آن خطر را از خود یا دیگران دور کند. اما در اثر این عمل او شخصی که حمله کرده است می میرد. موارد قتل در شرایط دفاع مشروع در ماده ۱۵۶ قانون مجازات اسلامی آمده است.
ماده ۱۵۶ قانون مجازات اسلامی:
هرگاه فردی در مقام دفاع از نفس، عرض، ناموس، مال یا آزادی تن خود یا دیگری در برابر هرگونه تجاوز یا خطر فعلی یا قریب الوقوع با رعایت مراحل دفاع مرتکب رفتاری شود که طبق قانون جرم محسوب می شود، درصورت اجتماع شرایط زیر مجازات نمی شود:
- الف – رفتار ارتکابی برای دفع تجاوز یا خطر ضرورت داشته باشد.
- ب – دفاع مستند به قرائن معقول یا خوف عقلایی باشد.
- پ – خطر و تجاوز به سبب اقدام آگاهانه یا تجاوز خود فرد و دفاع دیگری صورت نگرفته باشد.
- ت – توسل به قوای دولتی بدون فوت وقت عملاً ممکن نباشد یا مداخله آنان در دفع تجاوز و خطر موثر واقع نشود.
تبصره ۱- دفاع از نفس، ناموس، عرض، مال و آزادی تن دیگری در صورتی جایز است که او از نزدیکان دفاع کننده بوده یا مسئولیت دفاع از وی برعهده دفاع کننده باشد یا ناتوان از دفاع بوده یا تقاضای کمک نماید یا در وضعیتی باشد که امکان استمداد نداشته باشد.
تبصره 2 – هرگاه اصل دفاع محرز باشد ولی رعایت شرایط آن محرز نباشد اثبات عدم رعایت شرایط دفاع برعهده مهاجم است.
تبصره 3 – در موارد دفاع مشروع دیه نیز ساقط است جز درمورد دفاع در مقابل تهاجم دیوانه که دیه از بیت المال پرداخت می شود.
قتل در مقام دفاع از دیگران
گاهی قتل در دفاع مشروع از دیگران اتفاق می افتد اما تنها در صورت شرایط زیر موجه می باشد:
- دفاع شونده از نزدیکان باشد.
- مسئولیت دفاع از او برعهده دفاع کننده باشد.
- دفاع شونده نتواند از خود دفاع کند.
- دفاع شونده از دیگران تقاضای کمک کند یا در شرایطی باشد که امکان کمک گرفتن از دیگران را نداشته باشد.
لازم به ذکر است در صورتی که قتل در دفاع مشروع رخ داده باشد دیه هم ساقط می شود جز در مواقعی که شخص بخواهد از خود در برابر مجنون (دیوانه) دفاع کند در این صورت دیه از بیت المال پرداخت می گردد.
قتل فرزند توسط پدر ویا مادر
قتل فرزند توسط پدر و مادر، به صورت عمدی یا غیر عمدی، جرم بوده و مرتکب را با حکم جرم کشتن بچه توسط والدین، روبرو خواهد کرد. مجازات قتل فرزند، توسط هریک از والدین، در قتل شبه عمد یا خطای محض، پرداخت دیه بوده اما، مجازات قتل عمد فرزند، توسط پدر، دیه و حبس و توسط مادر، اعدام خواهد بود.
نکاتی مهم در مورد جرم قتل
- در صورت ادعای متهم مبنی بر مستحق قتل بودن مقتول، دادگاه رسیدگی‌کننده می‌بایست بدواً به ادعای مذکور رسیدگی و نفیاً یا اثباتاً در این خصوص اظهارنظر نماید.
- سقط جنین منجر به قتل مادر، از مصادیق تعدد معنوی بوده و مجازات اشد اعمال می شود.
- رانندگی بدون گواهینامه منجر به قتل غیرعمدی، از مصادیق تشدید مجازات مرتکب است، لذا تعیین دو مجازات برخلاف قانون میباشد.
- علم مرتکب به نوعا کشنده بودن عمل ارتکابی در انتساب قتل عمدی شرط است و در صورتی که حساسیت محل جرح، نوعا برای اشخاص متعارف نبوده و علم و اطلاع متهم نیز در این خصوص احراز نگردد، قتل عمدی محسوب نمی‌شود.
- جنایت بر میت بزهی مستقل از قتل است و مرتکب آن می‌تواند شخص قاتل یا هر فرد دیگری غیر از او باشد و انجام این عمل توسط قاتل برای از بین بردن ادله جرم، مصداق تعدد جرم است.
- اجرای حد قتل در بزه لواط مشروط به احراز یکی از سه شرط وجود عنف، وجود اکراه یا احصان متهم است.
- در صورتی که دادگاه قتل را شبه عمد تشخیص دهد، لازم است در حکم صادره پرداخت دیه را منوط به مطالبه اولیای دم نماید.
سوگند باید توأم با خصوصیت و نوع قتل ایراد شود. - وحدت قصد اجمالی بین مباشر و معاون در ایراد صدمه بدنی عمدی، برای تحقق بزه معاونت در قتل عمد کفایت می‌کند.
استفاده از سلاح برای ارتکاب قتل و سرقت، مصداق تعدد مادی جرم است. - پرداخت دیه از بیت‌المال در موارد عدم شناسایی و دسترسی به جانی است و اختصاص به موارد قتل نفس داشته و شامل جراحات و صدمات بدنی نمی شود.
- محاکمه متهم از جهت جنبه عمومی بزه قتل عمدی، در صورت گذشت اولیای دم از قصاص، از موارد الزامی تعیین وکیل تسخیری نیست.
نحوه طرح شکایت برای اتهام جرم قتل
ابتدا شاکی (اولیای دم مقتول) دعوا را در دادسرا محل وقوع جرم مطرح می نمایند بازپرس بعد از انجام تحقیقات لازم و تعقیب متهم پرونده قتل را به جریان می اندازد. پرونده به دادگاه ارجاع داده میشود که پس از بررسی های لازم در صورت محکوم شدن متهم به جرم قتل مجازات کیفری وی تعیین می شود. شاکی و متهم هر دو باید برای دفاع از خود در دادگاه وکیل داشته باشند. وکیل متخصص در امور کیفری توانایی ارائه مشاوره حقوقی به طرفین دعوا در خصوص قتل عمد، شبه عمد و خطای محض به بهترین نحو ممکن را دارد.