کلاهبرداری و تعریف آن در قانون و درعرف متفاوت می باشد. از نظرعرف و فرهنگ جامعه برهر عملی که دروغ باشد و باعث ایجاد ضررشود کلاهبرداری اطلاق می شود این درحالی است که جرم کلاهبرداری در قانون دارای شرایط و ضوابط خاصی است و حتما باید درآن فرد با توسل به وسایل متقلبانه و سوء نیت و صحنه سازی طرف مقابل خود را فریب داده و به این وسیله مال دیگری را برده باشد و شرط آن منفعت مالی خود کلاهبردار یا شخص دیگری از این جریان می باشد.آنچه این جرم را از دیگر جرائم علیه اموال متمایز می‌کند، این است که در اکثرجرائم، مال بدون رضایت یا آگاهی صاحب مال و حتی گاه به دلیل توسل مجرم به اعمال خشونت‌آمیز، از قربانی به مجرم منتقل می‌شوند، اما جرم کلاهبرداری از این حیث ازجمله جرائم استثنایی به شمار می‌رود، کلاهبردار به گونه ای عمل می‌کند که مالک یا متصرفِ مال فریب‌خورده، خود از روی میل و رضا و چه بسا با التماس، به امید کسب منافع سرشار، مالش را در اختیار مجرم قرار می‌دهد.
ماده ۱ قانون تشديد مجازات مرتكبين ارتشا، اختلاس
هر کس از راه حیله و تقلب مردم را به وجود شرکتها یا تجارتخانه های یا کارخانه ها یا موسسات موهوم یا به داشتن اموال و اختیارات واهی فریب دهد یا به امور غیرواقع امیدوار نماید یا از حوادث و پیش‌آمدهای غیرواقع بترساند و یا اسم و یا عنوان مجعول اختیار کند و به یکی از وسایل مذکور و یا وسایل تقلبی دیگر وجوه و یا اموال یا اسناد یا حوالجات یا قبوض یا مفاصاحساب و امثال آنها تحصیل کرده و از این راه مال دیگری را ببرد کلاهبردار محسوب و علاوه بر رد اصل مال به صاحبش، به حبس از یک تا ۷ سال و پرداخت جزای نقدی معادل مالی که اخذ کرده است محکوم می‌شود.
تفاوت کلاهبرداری و سرقت
همان طور که بیان شد صرف گفتن یک دروغ ساده مشمول جرم کلاهبرداری نیست . در کلاهبرداری برخلاف سرقت، بردن مال غیر کفایت نمی کند بلکه لازم است که حتماً توسل به وسایل متقلبانه صورت گرفته باشد و فرد مقابل در نتیجه آن فریب خورده و اغفال شود و نهایتاً در اثر این فریب خوردگی، مال خود را در اختیار کلاهبردار قرار دهد.
تفاوت جرم خیانت درامانت با کلاهبرداری
جرم خیانت در امانت زمانی شکل می گیرد که مالی به شخص امینی به عنوان امانت سپرده شود و در هنگام بازپس گیری وی از بازگردادن آن استرداد کند و یا موجب ضرر به آن مال شود. بنابراین با کلاهبرداری متفاوت است. کلاهبرداری از طریق انجام مانور های متفلبانه مثبت صورت می گیرد. به شکلی که گاهی حتی شخص فرب خورده با اصرار و التماس مال خود را در اختیار متقلب قرار می دهد. در عمل کلاه برداری بردن و یا آسیب به مال در مرحله بعد ازاستفاده از وسایل و مانور های متقلبانه صورت می گیرد. بنابراین باید توجه داشت که جعل سند در راستای ارتکاب جرم کلاهبرداری صورت می گیرد.
انواع کلاهبرداری و میزان مجازات آنها
درقانون، کلاهبرداری به سه دسته ی ساده، مشدد و رایانه ای تعریف شده است که در ادامه به توضیح هرکدام و مجازات های هرکدام می پردازیم
کلاهبرداری ساده:
در کلاهبرداری ساده مجرم به طرق عادی و با توجه به اینکه شخص مجرم فرد عادی و غیررسمی است و اینکه ابزار و وسایلی کلاهبرداری وی نیز ساده می باشد کلاهبرداری ساده می نامند.
مجازات کلاهبرداری ساده حبس از 1 تا 7 سال و پرداخت جزای نقدی به میزان مالی که کلاهبردار اخذ کرده می باشد.
مصادیق وسایل متقلبانه در در کلاهبرداری ساده :
1 – فریب دادن مردم به وجود شرکتها یا کارخانجات یا تجارت خانه‌های و کارخانه ها و موسسات موهوم و دروغی
2 – فریب دادن مردم به داشتن اموال واختیارات واهی
3 – امیدوار کردن مردم به امور غیرواقع
4 – اختیار اسم عنوان مجهول
5 – ترساندن مردم ازحوادث و پیشامدهای غیر واقعی
6 – وسایل تقلبی دیگر
کلاهبرداری مشدد:
کلاهبرداری مشدد، کلاهبرداری است که در آن مرتکب مشمول یکی از سه حالت زیر باشد
1 – کارمند دولت یا موسسات عمومی و شهرداری‌ها یا نهادهای انقلابی باشد.
2 – مرتکب، خود را به عنوان مامور دولت یا موسسات عمومی یا شهرداری، نهادهای انقلابی و شرکت‌های دولتی معرفی کند.
3 – مرتکب برای فریب مردم از تبلیغ عامه از طریق وسایل ارتباط جمعی از قبیل رادیو، تلویزیون، روزنامه، مجله یا نطق در مجامع یا انتشار آگهی چاپی یا خطی استفاده کند.
مجازات کلاهبرداری مشدد ، علاوه بر رد مال به صاحب آن، 2 تا 10 سال حبس به علاوه جزای نقدی معادل مال ماخوذه و نیز انفصال ابد از خدمات دولتی است.
کلاهبرداری اینترنتی:
اگر فردی برای بردن متقلبانه مال غیر، از بستر رایانه و اینترنت استفاده نماید، اصطلاحاً کلاهبرداری اینترنتی رخ داده است.
مجازات کلاهبرداری اینترنتی یک تا پنج سال حبس یا جزای نقدی بیست میلیون ریال تا یکصد میلیون ریال یا هر دو مجازات.
شرایط تحقق واثبات جرم کلاهبرداری
یکی از شروط تحقق جرم، توسل به وسایل متقلبانه است و شرط دیگر بردن مال شخص دیگر از طریق این عملیات متقلبانه(قربانی جرم کلاهبرداری باید مال را با رضایت اما در نتیجه فریب خوردن در اختیار مجرم قرار دهد) ودیگری منتفع شدن شخص کلاهبرداراست. بنابراین اگر کسی به هر طریقی موجبات تضرر دیگری شود ولی خود از این عمل نفعی نبرد عمل وی مشمول کلاهبرداری نمی باشد و بررسی عمل از لحاظ کیفری یا مسئولیت مدنی نیاز به بررسی دارد. در تحقق این جرم باید به این نکته توجه نمود که مال برده شده متعلق به دیگری باشد؛ به عبارت دیگر، اگر کسی با وسایل متقلبانه موفق شود مال خود را که در نزد دیگری است تحصیل نماید، این عمل او کلاهبرداری محسوب نمی شود. ذکراین نکته لازم است که درجرم کلاهبرداری، ترک فعل وجود ندارد و تنها در صورت فعل مثبت یا انجام فعل، جرم محقق می شود. این امر به این معنی است که حتی ترک فعل همراه با سوءنیت مصداق کلاهبرداری نیست. به طور مثال عدم مطلع ساختن خریدارازعیوب کالای مورد معامله توسط فروشنده، دلیلی بر کلاهبرداری وی نیست.
بر اساس قانون ۱۹۴ قانون مدنی ادله اثبات جرم به چهار صورت است:
- اقرار
- شهادت
- سوگند
- علم قاضی
عناصرجرم کلاهبرداری
1 – عنصر قانونی جرم کلاهبرداری
عنصر قانونی جرم کلاهبرداری و مجازات کلاهبرداری در ماده 1 قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشاء، اختلاس ذکر شده است. مطابق قانون هر شخصی که از راه حیله و فریب مردم را به داشتن شرکت یا موسسات موهوم یا کارخانه یا به داشتن اموال و اختیارات دروغین فریب بدهد یا به امورغیر واقع امیدوار نماید یا اسم یا عنوان مجعول اختیار کند و یا به یکی از روشهای متقلبانه دیگر پول یا اموال یا اسناد افراد را تحصیل کند و از این طریق اموال دیگری را ببرد کلاهبردار محسوب می شود.
2 – عنصر مادی جرم کلاهبرداری
همان طور که گفته شد در جرم کلاهبرداری رفتار مجرمانه همواره باید به صورت فعل مثبت باشد. بنابراین ترک فعل مشمول کلاهبرداری نیست به عنوان مثال اگر شخصی در معامله ای چنانچه عیوب مورد معامله را ذکرنکند هر چند که ممکن است عدم ذکر عیوب موجب خیار فسخ یا خیار غبن برای خریدار گردد ولی این عمل کلاهبرداری محسوب نمی شود، زیرا ترک فعل و سکوت شخص کلاهبرداری محسوب نمی شود. به عنوان مثال دیگر شخصی با کمک وسایل متقلبانه‌‌ای، خود را فردی بانفوذ معرفی می‌کند و موجب فریب بزه‌دیده شده و مبلغی از او دریافت می‌کند. در صورتی که به هیچ وجه، چنین شخصیتی نداشته و با فعلی مثبت، مرتکب کلاهبرداری شده و با فریب پولی به دست آورده است.
3 – عنصرروانی
برای تحقق جرم کلاهبرداری، کلاهبردار باید عامدانه و با وجود اراده آزاد و بدون اکراه و اجبار قصد تحقق جرم را داشته باشد و در آنچه انجام می دهد عامد باشد. بنابراین، کلاهبرداری از زمره جرائم عمدی محسوب می شود. برای تحقق این جرم رکن روانی از عناصر لازم آن می باشد و مرتکب باید در حین به کار بردن حیله و تقلب واجد سوء نیت باشد و همچنین قصد بردن مال دیگری را نیز داشته باشد.
سوء نیت بر دو نوع سوء نیت عام و سوء نیت خاص تقسیم می‌شود. سوء نیت عام در جرم کلاهبرداری این است که مرتکب قصد ارتکاب اعمال مادی فیزیکی ذکرشده را داشته باشد، یعنی در توسل به وسایل متقلبانه، عامد باشد. سوء نیت خاص نیز به معنای داشتن قصد بردن مال غیر از سوی مرتکب است.