در اصطلاح حقوقی وصیت به معنی تعیین تکلیف اشخاص برای اموال خود بعد از مرگ ایشان است که متعلق به چه کسی باشد و یا آن ها را چه کسی اداره کند و یا تعیین سرپرست برای فرزندان خود برای این که بعد از مرگ او بی سرپرست نمانند و یا این که اگر قرض یا دین برعهده دارد از اموال او پرداخت شود و واجبات قضاء شده از نماز و روزه و زکات و خمس را به جا آورند.
در خصوص وصیت مربوط به اموال، افراد تنها حق تعیین تکلیف یا واگذاری یک سوم اموال خود را دارند که باید در مورد آن طبق وصیت عمل شود و بیشتر از مقدار یک سوم، اعتبار مواردی که راجع به اموال در وصیت گفته شده است منوط به اجازه ی وارثان می باشد.
کاربرد وصیت
افراد تا زمانی که در قید حیات باشند حق هر گونه دخل و تصرف در اموال خود را دارند اما بعد از مرگ، امکان هر گونه دخل و تصرف در اموال و دارایی سلب میشود.
وصیت یکی از اعمال حقوقی است که برای رسیدن افراد به خواسته های مالی و بعضا غیر مالی خود بعد از مرگ طراحی شده است و افراد به وسیله ی آن، وضعیت اموال و خانواده و امور مختلف و بدهی های خود را بعد از مرگ تا حدودی مدیریت می کنند.
تا چه مقدار از اموال قابل وصیت است؟
بر اساس قانون مدنی هر فرد می تواند همه اموالش را وصیت نماید
این وصیّت تا ثلث (یک سوم) آن نیازی به تنفیذ (رضایت و قبول) توسط ورثه متوفی ندارد، اما اگر بیشتر از یک سوم باشد، برای اینکه اجرا شود ورثه باید به آن رضایت داشته باشند و به اصطلاح آن را تنفیذ نمایند.
همچنین، در صورتی که وصیّت به نفع یکی از ورثه باشد، علاوه بر آنچه که به موجب وصیّت به این شخص تعلق می گیرد، در ارث نیز سهیم خواهد بود و وصیّت باعث محروم ماندن از ارث نخواهد شد.
ارکان وصیت
1 – موصی: یعنی وصیّت کننده
2 – موصی له: کسی که از وصیّت استفاده می کند
3 – موصی به: چیزی که به عنوان وصیّت پرداخت می شود
4 – وصی: کسی که به وصیّت عمل می کند
برخی شرایط وصیت
وصیت‌کننده (موصی) قادر نیست نسبت به کل اموال خود به هر طریقی که مایل است، وصیت نماید . برای مثال به بعضی از وراث خود کمتر و به بعضی دیگر بیشتر ببخشد یا یک یا چند تن از وراث خود را از ارث محروم نماید . اگر چنین وصیت‌نامه‌ای تنظیم شود، وصیت متوفی تنها نسبت به یک سوم اموالش نافذ می باشد و در صورت مخالفت سایر ورثه با مفاد وصیتنامه، آثار حقوقی بر دو سوم باقی‌مانده مترتب نمی باشد . چنین قاعده‌ای بر موصی بلاوارث نیز حاکم است؛ مگر اینکه موضوع وصیت امور خیریه باشد که در این صورت شخص بدون وارث می‌تواند وصیت نماید که کل اموالش صرف امور خیریه گردد .
سه وصف ذاتی وصیت :
1 – تعلیق به فوت: وصیت برای زمان بعد از فوت موصی انشا می شود. تعلیق ذاتی وصیت به فوت موصی منافاتی با تعلیق آن به شرایط دیگر ندارد. پس می توان وصیت کرد که اگر موصی له بتواند در تحصیل خود توفیق شایسته پیدا کند، مالی از ترکه به او تعلق یابد.
2 – تملیک رایگان: تملیک مستقیم موصی به، رایگان است ونمی تواند در برابرعوض قرار گیرد و وصیت را به صورت معامله معوض درآورد. برای مثال اگر موصی خانه خود را برای بعد از فوت به دیگری بفروشد، عمل حقوقی را نباید وصیت شمرد و اگرهم وصیت باشد، باطل است. با این حال باید گفت که وصیت تملیکی ممکن است با شرط عوض همراه باشد. زیرا شرط عوض به دلیل فرعی بودن آن، در برابر مال تملیک شده قرار نمی گیرد.
3 – قابلیت رجوع : قانون مدنی در مواد ۸۲۹ و ۸۳۸ به اختیار موصی در رجوع از وصیت تصریح کرده است. حکمت وصیت در این است که وسیله اجرای آخرین خواسته های متوفی باشد و موصی تا لحظه مرگ بتواند آرزوهای دست نیافته را تحقق بخشد. به همین دلیل قابلیت رجوع از وصیت از اوصاف اصلی این عمل حقوقی می باشد و قرارداد با دیگران نیز نمی تواند آن را برای موصی الزام آور کند و به صورت تعهد لازم درآورد. به بیان ساده تر نمی توان رجوع از وصیت را ساقط کرد.
شرایط موصی
وصیت‌کننده باید اهلیت داشته باشد و مجاز به تصرف در اموال خود باشد. موصی می‌تواند در هر صورت از وصیت خود برگردد و وصیت دومی بعد از وصیت اول خود صادر نماید. در این صورت وصیت دوم مورد پذیرش می باشد و جاری می شود. زمانی که فرد دست به خودکشی یا اعمالی بزند که باعث جراحت و از بین رفتن خود شود و پس از آن وصیت کند، در صورت فوت، وصیت باطل بوده و اگر زنده بماند، وصیت موصی نافذ می باشد.
شرایط وصی
وصیت‌کننده (موصی) قادر است یک یا چند وصی تعیین کند، در صورت تعدد، اوصیا باید مجتمعاً به وصیت عمل نمایند ؛ مگر در صورتی که تصریح به استقلال هر یک شود . در فرضی که وصایت به اجتماع می باشد ، تصمیم‌ها باید به اشتراک گرفته شود. عمل یکی از اوصیا نافذ نیست، مگر اینکه دیگران نیز آن را تنفیذ نمایند .
شرایط موصی‌به
موصی‌به یا همان مالی که مورد وصیت قرار گرفته ، باید مالیت و منفعت عقلایی داشته باشد. همچنین باید قابل نقل و انتقال باشد و در ملکیت موصی (وصیت‌کننده) باشد همچنین نباید متعلق به شخص ثالث باشد. اموالی که موصی وصیت می‌نماید باید دارای خصوصیاتی باشد تا وصیت نسبت به آن صحیح اعمال گردد . وصیت کردن بر مال نامشروع باطل می باشد و وجهه قانونی ندارد.
موصی‌به حتماً باید ملک وصیت‌کننده باشد و موصی نمی‌تواند بر مال دیگری وصیت نماید؛ حتی اگر از خود مالک اجازه داشته باشد. این وصیت باطل می باشد . همچنین وصیت کردن بر چیزی که بعداً موجود میشود، صحیح می باشد . برای مثال وصیت کردن بر فرزندی که در شکم مادر وجود دارد، به شرط زنده به دنیا آمدن صحیح می باشد . موصی فقط تا میزان یک سوم ترکه می‌تواند وصیت نماید و بیشتر از یک سوم آن باید با اجازه ورثه باشد. اگر وارثی بیش از یک سوم را تنفیذ کند و اجازه داد، فقط نسبت به سهم او نافذ می باشد.
شرایط موصی‌له
کسی که برای او وصیت شده ، باید موجود باشد تا مالک منافع و عینی شود که به او وصیت شده . برای مثال حمل باید زنده متولد شود تا بتواند مالک اموال موصی گردد . اگر حمل بر اثر جنایت سقط شود اموال به ورثه او می رسد . به شرطی که جرم انجام‌شده مانع از ارث بردن ورثه نباشد؛ برای مثال مواردی که ورثه از روی عمد و برای به دست آورن اموال او، حمل را از بین ببرند.
انواع وصیت
وصیت تملیکی:
عبارت است از اینکه کسی عین یا منفعتی را ازمال خود برای زمان بعد از فوتش به دیگری(موصی له) مجانا تملیک کند. مانند اینکه بگوید، فلان خانه، بعد از فوت من، متعلق به فرزندم است.
نکته مهم درباره وصیت تملیکی آن است که وصیت تا ثلث اموال نافذ است ؛ یعنی یک فرد می تواند تا میزان یک سوم از اموالش را وصیت کند و در صورتی که وصیت بیش از ثلث ترکه باشد، ورثه باید میزان مازاد بر یک سوم را تنفیذ یا اجازه نمایند. به عنوان مثال، یک فرد می تواند به این صورت وصیت کند که بعد از فوتم خانه ام متعلق به فرزندم باشد که این وصیت، وصیت تملیکی است.
در وصیت تملیکی، قبول یا رد وصیت بعد از فوت موصی معتبر است ؛ به این معنا که اگر موصی له قبل از فوت موصی مورد وصیت را رد کند، بعد از فوت موصی می تواند وصیت را قبول یا رد نماید. اما اگر وصیت را قبول کرد، دیگر نمی تواند آن را رد کند.
وصیت عهدی:
عبارت است از اینکه شخصی یک یا چند نفر(وصی) را برای انجام امر یا اموری یا تصرفات دیگری مامور می نماید. مانند اینکه شخصی را وصی نماید تا پس از مرگش، بدهی‌های او را پرداخت کند.
وصیت عهدی جزء ایقاعات است. به این معنا که در وصیت عهدی، قبول شرط نیست ؛ لیکن وصی می تواند مادام که موصی زنده است وصایت را رد کند و اگر قبل از فوت موصی رد نکرد، بعد از آن حق رد ندارد، گرچه جاهل بر وصایت بوده باشد. به عبارت دیگر، بعد از فوت موصی، وصی نمی تواند وصیت را رد نماید ؛ هرچند که از مفاد وصیت آگاه نباشد.
وصیت برای امور عام‌المنفعه :
اگر وصیت برای امور عام‌المنفعه برای مثال وصیت به فقرا و مساکین باشد، قبول وصیت از طرف آنها شرط نمی باشد . همچنین در صورت وصیت بر فرد صغیر و مجنون، رد و قبول وصیت بر عهده ولی او می باشد . نکته‌ای که باید مورد توجه قرار داد ، این است که تا زمانی که موصی‌له وصیت را قبول نکرده است و در مورد آن دچار تردید شدند ، ورثه متوفی نمی‌توانند تصرفی در اموال داشته باشند. هنگامی که تصمیم موصی‌له طولانی و باعث ضرر و زیان بر اموال وراث شود ، حاکم موصی‌له را برای تعجیل تصمیم فرا خواهد خواند تا هرچه سریع‌تر قبول یا رد خود را اعلام نماید.
انواع وصیت نامه و نحوه تنظیم آن:
به طور کلی وصیت نامه دارای انواع مختلفی است که هر یک از آن ها از ویژگی ها، شرایط و اعتبار خاصی برخوردارند و در صورتیکه وصیت نامه ای خارج از این موارد باشد، از لحاظ قانونی قابل پذیرش نخواهد بود؛ در ادامه انواع وصیت نامه وتوضیح درباره هرکدام ازآنها ذکر می شود:
- وصیت نامه خود نوشت
- وصیت نامه رسمی
- وصیت نامه سری
تعریف وشرایط تنظیم وصیت نامه خودنوشت :
وصیت دست نویس که به آن خودنوشت نیز گفته می شود سندی عادی است که توسط شخص وصیت کننده (موصی) نوشته می شود. برای اعتبار وصیت نامه خودنوشت سه شرط لازم است:
1- وصیت نامه به خط خود موصی نوشته شده باشد.
2- وصیت نامه دارای تاریخ به روز و ماه و سال به خط خود موصی باشد.
3- وصیت نامه به امضای موصی برسد.
بنابراین ، افرادی که قادر به نوشتن وصیت نامه به خط خود نیستند، مانند افراد بی سواد یا نابینایان، نمی توانند وصیت خودنوشت تنظیم کنند
ازجمله امتیازات وصیّت نامه خودنوشت این است که وصیّت کننده به طور پنهانی وصیّت نامه اش را می‌نویسد وهزینه‌ای برای ثبت آن پرداخت نمی‌کند.
از معایب آن نیز می‌توان به دو مورد اشاره کرد :
1 – ممکن است از بین برود و در معرض تحریف قرار بگیرد. فلذا چنانچه اشخاص اقدام به تنظیم وصیّت نامه خود نوشته می‌کنند، باید در محلی نگهداری شود که از دستبرد تحریف و از بین رفتن محفوظ و مصون بماند.
2 – بر خلاف وصیت نامه رسمی، وصیت خودنوشت حتی در صورت وجود سه شرط فوق، به این دلیل که در دفترخانه اسناد رسمی تنظیم نشده است یک سند عادی محسوب می شود و افرادی که در مقابل این وصیت قرار می گیرند از جمله وارثان وی، می توانند نسبت به اصالت آن تردید کنند. در این صورت بار اثبات بر عهده موصی له (کسی که وصیت به نفع او شده) است که اثبات کند که وصیت منتسب به شخص موصی است.
بنابراین برای جلوگیری از اختلافات احتمالی که ناشی از وصیت نامه عادی است، بهتر است با تنظیم وصیت در دفترخانه اسناد رسمی و به شکل رسمی، از این اختلافات جلوگیری شود.
تعریف وشرایط تنظیم وصیت نامه رسمی :
وصیت نامه ایی است که تنظیم آن طبق قوانین و مقررات اسناد رسمی صورت می گیرد و در آن محل نوشته می شود.این وصیت نامه از اعتبار و رسمیت بیشتری نسبت به وصیت نامه خود نوشت برخوردار است.
بهترین نوع وصیتنامه، وصیتنامه رسمی است؛ زیرا امکان دخل و تصرف و جعل در آن وجود ندارد. به علاوه با ثبت این نوع از وصیت در دفاتر اسناد رسمی، نگرانی‌های ناشی از گم شدن، تحریف شدن و از بین بردن وصیتنامه از بین می‌رود و اراده وصیت‌کننده از خطرات وقوع حوادث مصون می‌ماند.
برخلاف وصیت نامه خودنوشت و وصیت نامه سری امکان تنظیم وصیت نامه برای افراد بی سواد نیز فراهم است.
وصیتنامه رسمی، سندی رسمی و لازم‌الاجرا به شمار می‌رود و مفاد آن خواه ناظر به اموال منقول باشد و خواه ناظر به اموال غیرمنقول، بدون نیاز به حکم دادگاه، قابل اجرا است و اسناد عادی تاب مقاومت در مقابل اسناد رسمی را ندارند.
تعریف وشرایط تنظیم وصیت نامه سری :
وصیت نامه سری کمتر وصیتی است که تا به حال دیده ایم زیرا این نوع وصیت نامه از تشریفات پیچیده ایی برخوردار است و عدم رعایت هریک از بخش ها سبب بی اعتبار بودن وصیت خواهد شد.
وصیت نامه سرّی، وصیتی است که توسط موصی امضاء و لاک مهر می شود و در اداره ثبت محل اقامت او یا محل دیگری که در آیین نامه وزارت دادگستری معین شده است، به امانت گذارده می شود. بنابراین چنین مواردی مخلوطی از وصیتنامه رسمی و خود نوشت است. لیکن برخلاف وصیت خودنوشت به خط هرکسی می‌تواند باشد اما به طور مسلّم باید به امضای شخص وصیت‌کننده برسد و طبق قانون باید به اداره ثبت محل اقامت وصیت‌کننده یا در مکانی که آیین‌نامه مذکور تعیین کرده تحویل داده شود. البته طبق قوانین امور حسبی، شخص بی‌سواد نمی‌تواند وصیتنامهی سرّی تنظیم کند. در تنظیم وصیت نامه سری نیازی به درج تاریخ نمی باشد.
خودکشی در وصیت:
در ماده 836 قانون مدنی قانونگذار اینگونه بیان داشته است که:
هرگاه کسی به قصد خودکشی خود را مجروح کند یا مسموم کند یا اعمال دیگری از این قبیل که موجب هلاکت است مرتکب شود و پس از آن وصیت نماید آن وصیت در صورت هلاکت باطل است و هرگاه اتفاقاً منتهی به موت نشد وصیت نافذ خواهد بود
نکته: اگر موصی در اقدام مخاطره آمیز خودکشی نباشد، یا اقدام به خودکشی منتهی به مرگ نشود یا مرگ او اتفاقی باشد یا خودکشی بعد از انشاء وصیت صورت گیرد وصیت صحیح است.
انجام عملی که عادتاً منتهی به مرگ شود اماره ازخودکشی است و انگیزه های دیگر مثل فداکاری و ایثار نیاز به اثبات دارد.
شرایط ابطال وصیت:
طبق قانون در صورت وجود یک یا چند مورد از شرایط زیر، وصیت ابطال می شود :
- وصیت شخصی که در اثر خودکشی فوت کرده، باطل است.
- وصیتی که مربوط به اموال دولتی باشد، باطل است.
- وصیت شخصی که اهلیت ندارد (بلوغ عقلی) به دلیل محجوریت او باطل است.
- وصیتی که در آن موصی یک یا چند تن از بستگان خود را از ارث محروم کرده باشد، باطل می باشد.
- وصیتی که بر اساس قصد و نیت نامشروعی باشد، باطل می باشد.
- وصیت هایی که از یک فرد به جا مانده و هیچ شباهتی میان آن ها وجود نداشته باشد، همه باطل هستند.
- اثبات رجوع متوفی از وصیت خود موجب ابطال وصیت می شود.
- رمزی بودن وصیت و اثبات بی سوادی متوفی موجب ابطال وصیت می شود.
- جعلی بودن مهر یا امضاء درج شده در وصیت نامه (در صورت اثباتِ جعل) موجب ابطال وصیت می شود.