وظیفه حضانت فرزند در خانواده
تا زمانی که پدر و مادر با یکدیگر زندگی می کنند حضانت فرزند با هر دوی آن ها است.
وضعیت حظانت پس از طلاق پدر و مادر
در صورتی که پدر و مادر جدا از یگدیگر زندگی کنند، مطابق ماده ۱۱۶۹ قانون مدنی:
برای حضانت چنین فرزندانی، مادر تا هفت سالگی اولویت دارد و پس از آن این اولویت با پدر است، مگر آنکه مصلحت فرزند به گونه ای دیگر اقتضا کند. اما در این جا باید سه نکته مهم اشاره کرد :
نکته اول : تبصره این قانون می گوید بعد از ۷ سالگی در صورت بروز اختلاف، حضانت فرزند با رعایت مصلحت وی به تشخیص دادگاه است.
نکته دوم: اگر برای یکی از والدین مشکلی پیش آید، از قبیل عدم صلاحیت در نگهداری از فرزند و یا اینکه یکی از والدین به نحوه نگهداری فرزند توسط طرف دیگر اعتراض کند، باز هم امکان تغییر صاحب حضانت خواهد بود حتی در مدتی که اولویت با آن پدر یا مادر باشد.
سن حضانت فرزند
فرزند در صورتی به حضانت والدین در می آید که به بلوغ نرسیده باشد وگرنه در خصوص فرزندی که به سن بلوغ رسیده است مسئله حضانت مطرح نمی شود. بلوغ در دختران 9 سال قمری و پسران 15 سال قمری می باشد.
با رسیدن فرزند به سن بلوغ ، دادگاه خود را فارغ از رسیدگی در خصوص حضانت دانسته و این خود فرزندان هستند که انتخاب می کنند نزد کدام یک از والدین زندگی کنند. اما در هر صورت تامین مخارج زندگی با پدر خواهد بود.
تفاوت بین حضانت و ولایت
در پرداختن به موضوع حضانت باید از تداخل این موضوع حقوقی با مبحث ولایت جلوگیری کرد. ولایت یک حق و تکلیف قهری (غیر قابل سلب) است که بر عهده پدر و جد پدری (پدر بزرگ) کودک است و بیشتر شامل امور مالی و اداره اموال کودک است در صورتی که حضانت همان طور که پیشتر گفته شد مربوط به نگهداری و تربیت کودک است. نکته دیگر این است که با وجود این که که منطبق بر ماده ۱۱۶۸ قانون مدنی حضانت بر عهده پدر و مادر کودک است، ولایت که صرفا متعلق به پدر و جد پدری است. در واقع، ولی کودک اداره امور حقوقی و قانونی و مادی کودک را بر عهده دارد درحالیکه حضانت حق نگهداری و مراقبت از کودک است.
به طور مثال کودک ۵ ساله ای را فرض کنید ، خب طبیعتاً با توجه به توضیحاتی که در ابتدای این مقاله گفته شد حضانت این کودک ۵ ساله با مادر است اما اگر همین کودک بخواهد حساب بانکی اش را خالی کند یا معامله ملکی انجام دهد بحث ولایت به میان می آید و همه این کارها را باید با اذن ولی قهری(پدر و یا جد پدری)انجام دهد .
قیومیت چیست؟
قیم کسی است امور مالی را بر عهده دارد و قیومیت به معنای قیم و سرپرستی است. در مورد مسائل مالی تصمیم گیری می‌کند. اگر پدری که فوت می‌کند ارث فراوانی داشته باشد در مورد صلاحیت امور مالی اختلافاتی پیش می آید. قانون در چنین مواقعی برای قیم شرایطی را در نظر گرفته است:
- در صورتی که طفل صغیر مسلمان باشد قیم او نیز باید مسلمان باشد.
- قیم باید آگاه، بصیر، عاقل و بالغ باشد.
- شایستگی اخلاقی، قابل اعتماد بودن و اهلیت کامل از ویژگی های ضروری قیم است.
در صورت واجد شرایط بودن چند نفر قانون مادر را مادامی که شوهر ندارد و صلاحیت نگهداری کودکان را دارد بر دیگران تقدم می‌دهد. قیم می‌تواند در مسائل مالی و اموال منقول کودک دخل و تصرف داشته باشد اما در مورد اموال غیرمنقول اجازه دخل و تصرف با رای دادستان است.
شرایط حضانت فرزندان پس از طلاق توافقی
در طلاق توفقی چون زوجین با توافق از هم جدا می شوند معمولا بر سر مسائل مختلف بعد از طلاق ازجمله حضانت فرزند نیز به توافق می رسند.درست است که براساس قانون اولویت حضانت فرزندان تا 7 سالگی با مادر می باشد اما در طلاق توافقی زوجین ممکن است با توافق یکدیگر بر سر حضانت فرزند بعد از 7 سالگی تا بلوغ فرزند به توافق برسند.در صورتی که توافق صورت گرفته بین زوجین بعد از سن 7 سال به مصلحت طفل باشد دادگاه به توافق طوجین احرتام گذاشته و براساس آن حکم صادر می کند.
شرایط حضانت فرزند بعد از فوت والدین
بر طبق قانون در صورت فوت یکی از والدین، حضانت فرزند بر عهده والد زنده خواهد بود. یعنی در صورت فوت پدر، مادر حضانت طفل را بر عده خواهد گرفت. البته در صورتی که دادگاه پس از دادخواست ولی قهری، مادر را دارای صلاحیت لازم برای حضانت از فرزند نداند، حضانت از وی گرفته می‌شود. در شرایطی که هر دو والدین کودک از دنیا رفته باشند، مسئولیت نگهداری از فرزند بر عهده جد پدری خواهد بود. در صورت فقدان جد پدری، نزدیک‌ترین خویشان به ترتیب ارث این مسئولیت را بر عهده خواهند گرفت.
شرایط حضانت فرزند برای والدین
به طور کلی شرایطی که به صورت مشترک در مورد پدر و مادر صدق می کند که بتوانند حضانت فرزند خود را به عهده گیرند.
این موارد شامل
- بلوغ
- عقل
- عدم ابتلا به بیماری های واگیردار
- شایستگی اخلاقی
- اسلام
- توانایی عملی
- عدم ازدواج با شخص دیگر می شود.
سلب حضانت فرزند از پدر یا مادر
حق حضانتی که به عهده والدین است ممکن است در شرایط خاصی به تقاضای نزدیکان و خویشاوندان طفل یا قیم او، از والدین سلب شود. در این زمینه قانون مقرر داشته است: هرگاه در اثر عدم مواظبت و یا انحطاط اخلاقی پدر و مادری که طفل تحت حضانت او است، صحت جسمی یا تربیت اخلاقی طفل در معرض خطر باشد، دادگاه می‌تواند با تقاضای بستگان، قیم و یا رئیس حوزه قضائی، ترتیب مقتضی دیگری را برای حضانت فرزند اتخاذ نماید.
مواردی که می‌تواند از مصادیق تغییر حضانت باشد عبارتند از:
- تشخیص عدم صلاحیت هر یک از والدین در نگهداری از فرزند توسط دادگاه
- اعتراض طرف مقابل نسبت به نحوه مراقبت از فرزند توسط فرد عهده دار
- عدم رسیدگی کافی به فرزند بنابه دلایلی از جمله مشغله زیاد کاری
- در معرض خطر قرار گرفتن سلامت جسمی و روحی فرزند توسط فرد عهده دار حضانت
- بیماری واگیردار
- اعتیاد زیان‌آور به الکل، مواد مخدر، قمار؛
- ابتلا به بیماری روانی به تشخیص پزشکی قانونی؛
- سوءاستفاده از طفل یا اجبار او به ورود به مشاغل ضداخلاقی مانند فساد، فحشا، تکدی‌گری، قاچاق؛
- تکرارضرب و جرح خارج از حد متعارف
- اشتهار به فساد اخلاقی و فحشا
انواع حضانت
انواع حضانت، عبارت است از: حضانت دائم و حضانت موقت که البته، ذکر این نکته، ضروری است که در حضانت دائم، در صورت وجود موارد سلب حضانت یا از بین رفتن یکی شرایط حضانت که در قسمت قبل، ذکر شد، می توان از مسئول حضانت، سلب حضانت کرد.
حضانت موقت، عبارت است از اینکه زمانی که زوجین یا مسئولین حضانت، در خصوص حضانت فرزند، با اختلاف مواجه می شوند و از دادگاه، تقاضای رسیدگی و صدور حکم را دارند، دادگاه، به طور موقتی و به موجب یک دستور موقت، برای مدتی، حضانت را به یکی از والدین یا یکی از اقوام و خویشان درجه یک دهد تا در خصوص حضانت، تعیین تکلیف گردد.
حضانت دائمی، به مواردی گفته می شود که به توافق یا به موجب حکم دادگاه یا مرگ یکی از والدین، حضانت فرزند، به والد دیگر یا شخص مسئول حضانت، داده شده و اینگونه نیست که صرف رسیدن فرزند، به سن خاصی، از آن والد یا مسئول، سلب حضانت شود و حضانت، به والد دیگر، واگذار شود.
انصراف از حق حضانت
در مواردی دیده می شود که زن با بخشیدن مهریه خود به مرد، حق حضانت را از وی می گیرد. اما در چنین حالتی چنانچه مرد عدم صلاحیت زن را در نگهداری از فرزند ثابت نماید، می تواند سرپرستی طفل را مجدد بر عهده گیرد.
قانون جدید ملاقات فرزند
در موارد انحلال نکاح، مثل طلاق نیز دادگاه ضمن حکم در مورد حضانت باید درباره حق ملاقات تعیین تکلیف کند.
ماده ۲۹ قانون حمایت خانواده مقرر کرده است:
دادگاه باید ضمن رأی صادره در خصوص درخواست طلاق، با توجه به وابستگی عاطفی و مصلحت فرزند، ترتیب، زمان و مکان ملاقات وی با پدر و مادر و سایر بستگان را تعیین کند
لازم به ذکر است که تحت هیچ شرایطی نمی توان فردی را که فرزند تحت حضانت او نمی باشد از ملاقات فرزندش محروم کرد مگر از باب مصلحت فرزند آن هم نه محرومیت کامل بلکه کاهش تعداد و زمان ملاقات.براساس ماده 1174 قانون مدنی :در صورتی که به علت طلاق یا به هر جهت دیگر، ابوین طفل در یک منزل سکونت نداشته باشند، هر یک از ابوین که طفل تحت حضانت او نمی باشد، حق ملاقات با فرزند خود را دارد.
آیا می‌توان بابت حضانت طفل، مطالبه‌ی دستمزد کرد؟
لازم به ذکر است که حضانت با همان ترتیب گفته شده، وظیفه‌ی اشخاص است؛ بنابراین آن‌ها نمی‌توانند بابت انجام این وظیفه‌ی قانونی مطالبه‌ی دستمزد کنند مگر در صورتی که دادگاه شخص دیگری به غیر از والدین را به عنوان قیم معین کرده باشد.
البته باید دانست این ممنوعیت، منافاتی با مطالبه‌ی نفقه‌ی فرزند ندارد، خواه حضانت با پدر باشد خواه با مادر نفقه کودک و تامین مخارج مسکن، پوشاک، خورد و خوراک و تحصیل بر عهده پدر است. در صورتی که پدر از پرداخت هزینه ها سرباز زند به ۳ماه و یک روز تا ۵ ماه حبس محکوم می‌شود. در صورتی که پدر توان مالی نداشته باشد پرداخت هزینه ها با جد پدری است. نفقه پس از بلوغ فرزند قطع نخواهد شد و طبق ماده ۱۱۹۷ قانون مدنی در صورتی که فرزند نتواند مایحتاج زندگی خود را فراهم کند پرداخت هزینه های فرزند کبیر نیز بر عهده پدر است.
دادگاه صالح جهت گرفتن حضانت فرزند توسط مادر
مرجع صالح، برای تعیین شرایط گرفتن حضانت فرزند ؛ دادگاه خانواده می باشد.فرد با مراجعه به دفاتر قضایی درخواست خود را مبنی بر دریافت حق حضانت تنظیم می کند سپس پس از پرداخت هزینه های جانبی این درخواست به دادگاه خانواده ارجاع می شود، پس از بررسی های لازم قاضی با توجه به مدارک و نوع درخواست، رای نهایی را صادر می کند.